Κανείς δεν μπορούσε να το φανταστεί τι θα φέρει η επόμενη μέρα στην οικονομία. Πριν λίγους μήνες, αν κάποιος μας έλεγε ότι σχεδόν τα δύο τρίτα της υφηλίου θα βρίσκονταν σε κατ’ οίκον περιορισμό, λόγω μιας πανδημίας, θα του φοράγαμε ζουρλομανδύα ή θα γελούσαμε μέχρι δακρύων.
Κι όμως συνέβη. Το ζήσαμε. Κάποιοι το παρακολουθήσαμε από τους καναπέδες μας, κάποιοι άλλοι το βίωσαν πολύ χειρότερα στην ζωή τους και στη ζωή των αγαπημένων τους.
Οι επιχειρήσεις έκλεισαν. Μηδενικά έσοδα. Οι εργαζόμενοι στο σπίτι σε αναστολή. Το εντυπωσιακό είναι ότι το σύνολο των πολιτών, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ανά τον κόσμο πειθάρχησαν.
Στην χώρα μας φαίνεται ότι το σχέδιο ήταν εξαιρετικό, τέθηκε σε εφαρμογή στο σωστό χρόνο, υπήρξε συνέπεια και επιμονή και έφερε θετικά αποτελέσματα. Κυρίως το σχέδιο βοήθησε να μη δούμε τα χειρότερα που δυστυχώς οι καλοί μας γείτονες (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία) αντιμετώπισαν.
Φαίνεται λοιπόν ότι στην Ελλάδα η συγκρατημένη αισιοδοξία είναι δικαιολογημένη και ότι τα χαμόγελα έχουν λόγο να ανθούν στην ειδική ομάδα συμβούλων, που εισηγείται τα μέτρα στην κυβέρνηση. Φαίνεται ότι μάλλον αποτρέψαμε την επίθεση του θεριού και γλυτώσαμε τις ζωές μας και τις ζωές των δικών μας ανθρώπων.
Όταν λοιπόν περνάει ο κίνδυνος, είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης να κοιτάμε μπροστά, να βγαίνουμε από τα συντρίμμια, να αποτιμούμε τις ζημιές και να οραματιζόμαστε το μέλλον με αγωνία αλλά και με ελπίδα.
Ας δούμε λοιπόν τι μπορεί να μας επιφυλάσσει το άμεσο μέλλον στους βασικούς τομείς της οικονομίας. Προφανώς κάθε πρόβλεψη είναι έωλη κι αυτό είναι αυταπόδεικτο αν κοιτάξει κανείς τις όποιες προβλέψεις έγιναν για οποιοδήποτε σχέδιο σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, στα τέλη του 2019 ή και στις αρχές του 2020. Ακόμα και μέσα στην κρίση οι «σοφοί» οικονομολόγοι ανά τον κόσμο κάθε 10 ημέρες αναθεωρούν τις μελέτες τους. Εμείς λοιπόν το μόνο που μπορούμε να κάνουμε, είναι να σταθούμε με ταπεινοφροσύνη και σεβασμό απέναντι στα γεγονότα και να προσπαθήσουμε «διαβάσουμε» τα δεδομένα.
Ας ξεκινήσουμε με την οικονομία.
Τα περισσότερα ανεπτυγμένα κράτη μιλούν για ύφεση που μπορεί να φτάσει μέχρι και το 25%. Αν υπολογίσει κανείς, ότι κινούμασταν με ανάπτυξη γύρω στο +2,5%, χωρίς να είναι οικονομολόγος μπορεί να αντιληφθεί το τι μπορεί να σημαίνει για τη ζωή μας. Αυτό το κακό σενάριο, με πολύ απλά λόγια, μεταφράζεται μόνο με μια λέξη: Φτώχεια !
Ο υπουργός οικονομικών στην πατρίδα μας αναφέρει ότι το καλό σενάριο είναι να έχουμε ύφεση που θα κινηθεί γύρω στο 4 με 5%. Πολύ κακό αλλά όχι τραγικό όσο η ύφεση που θα κινείται σε διψήφια μεγάλα ποσοστά. Κάποιοι από τους διεθνείς οίκους αναφέρουν ύφεση που θα αγγίξει το 20%. Η ύφεση σημαίνει περιορισμό της κατανάλωσης άρα και της ζήτησης και κατά μοιραία συνέπεια κλείσιμο επιχειρήσεων και ανεργία. Αν υπολογίσει κανείς ότι στις δυτικές κοινωνίες τα καταναλωτικά προϊόντα αντιπροσωπεύουν το 70% της αγοράς τότε μπορεί να αντιληφθεί το λόγο που θα έχουμε ύφεση.
Μετά από μία δεκαετή οικονομική κρίση στην πατρίδα μας, εκείνο που είχαμε περισσότερο ανάγκη ήταν η κανονικότητα, η ανάκαμψη, η ανάπτυξη και σε μεγάλο βαθμό η ανεμελιά.
Τους μήνες της καραντίνας, οι συνθήκες και κυρίως ο φόβος, μας ανάγκασαν να γυρίσουμε την πλάτη στην παγκοσμιοποίηση. Παρ’ όλα αυτά είναι δεδομένο ότι σχεδόν όλες οι οικονομίες των κρατών είναι μεταξύ τους αλληλένδετες. Ας αναλογιστούμε ότι η Αμερική αντιπροσωπεύει το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Θα εξαρτηθεί το μέλλον της μικρής μας ευάλωτης, ταλαιπωρημένης οικονομίας από την πορεία της οικονομίας και τις επιδόσεις άλλων κρατών και φυσικά της Ευρώπης. Της Ευρώπης που για μία ακόμα φορά δεν δείχνει, ομοψυχία, μεγαλοψυχία, ριζοσπαστισμό και δυναμισμό. Της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων, των πλουσίων και των φτωχών, των βολεμένων και των ταλαιπωρημένων. Της Ευρώπης που συνεχίζει να δείχνει συντηρητική και γερασμένη όταν στον πόλεμο χρειάζεται αντισυμβατικά όπλα.
Υπάρχουν όμως και σε σχετικά αισιόδοξες προβλέψεις. Πάμε πάλι με τα δεδομένα που έχουμε. Μόλις πριν λίγο καιρό η Αγγλία χαιρέτησε την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Γαλλία λειτουργεί ως αντίπαλο δέος στην σκληρή και ανάλγητη Ολλανδία. Η Γερμανία αντίθετα με τη στάση της στην κρίση της δεκαετίας του ’10 τηρεί μια πιο μετριοπαθή και συναινετική στάση. Από την άλλη η Ιταλία καθώς έχει θρηνήσει τόσους χιλιάδες πολίτες της νιώθει ότι δεν έχει να χάσει πολύ περισσότερα.
Παράλληλα για πρώτη φορά οργανώθηκε ένα μπλοκ εννέα χωρών με συγκεκριμένες προτάσεις. Δύσκολα κάποιος κυβερνήτης ή κάποια χώρα θα σηκώσει στους ώμους της την ιστορική ευθύνη για τη διάσπαση της Ευρωπαϊκής ένωσης. Ο μηχανισμός στήριξης του ESM συνοδεύεται από σκληρούς όρους και μνημόνια που καμμιά κυβέρνηση από τις χώρες του νότου δεν υπάρχει περίπτωση να υπογράψει.
Στην άλλη μεριά του Ατλαντικού ας σκεφτούμε ότι η Αμερική έχει μπροστά της εκλογές και ο κος Τραμπ θέλει με κάθε κόστος να τις κερδίσει, μάλλον φαίνεται ότι θα προσφέρει στους ψηφοφόρους του, γη, ύδωρ και πολλά – πολλά λεφτά.
Λεφτά από το ελικόπτερο. Η είδηση είναι ότι τα χρήματα που θα δοθούν στην πραγματική οικονομία στην Αμερική θα είναι περίπου 4 τρισεκατομμύρια ευρώ! Απίστευτο ποσό αν σκεφτεί κανείς ότι το αντίστοιχο ποσό που δόθηκε για στήριξη της Αμερικάνικης οικονομίας στην κρίση του 2008, δεν ξεπέρασε τα 800 δις. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν φαίνεται απίθανο να συμβεί η ανάκαμψη που θα μπορούσε να απεικονιστεί με βάση το σχήμα V.
Αυτό το σενάριο προβλέπει σοβαρή πτώση σε όλους τους οικονομικούς δείκτες αλλά παράλληλα προβλέπει, μόλις φτάσουμε στη μεγαλύτερη πτώση ότι θα έχουμε μία αντίθετη φορά με έντονη ανοδική κατεύθυνση. Κάτι τέτοιο σχηματικά μοιάζει με την έκρηξη του ελατηρίου. Το σενάριο βασίζεται σε λογικούς συλλογισμούς αλλά κανείς δεν γνωρίζει αφενός ποιο είναι το κατώτερο μέρος του V και πόσο κάθετη ή πόσο διαγώνιος είναι η γραμμή της επανάκαμψης.
Επίσης έχει τεράστια σημασία και ο χρόνος. Πόσο χρόνο θα μας πάρει η κατρακύλα και πόσο γρήγορα θα φτάσουμε στα προ κορωνοϊού επίπεδα. Πάντως ο στόχος και το σχέδιο είναι η αύξηση της κατανάλωσης και η διατήρηση των θέσεων εργασίας. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι είναι μονόδρομος, οι πολίτες να έχουν χρήματα, να καταναλώνουν, να πληρώνουν φόρους, να δουλεύουν όλα τα γρανάζια της οικονομίας και το κράτος να λειτουργεί. Υπό αυτό το πρίσμα μελετάται στην χώρα μας, η αξιοποίηση των προγραμμάτων από το ΕΣΠΑ, όλων των κοινοτικών κονδυλίων, η παροχή χαμηλότοκων δανείων και οι πάσης φύσεως επιχορηγήσεις.
Θέλουμε λοιπόν να ελπίζουμε κι ενδόμυχα να πιστεύουμε ότι η οικονομία μας θα επανακάμψει. Δυστυχώς όμως όχι άμεσα. Δυστυχώς όχι χωρίς απώλειες. Κάποιες επιχειρήσεις οι οποίες δεν πατάνε γερά στα πόδια τους δεν θα τα καταφέρουν. Οι επιχειρήσεις εκείνες που ήδη έχουν μεγάλα λειτουργικά έξοδα και μεγάλη έκθεση σε δανεισμό είναι πιο ευάλωτες. Είναι στ’ αλήθεια δύσκολο να τα καταφέρουν. Αν δεν είναι ανταγωνιστικές, αν δεν προσαρμοστούν στα νέα κοινωνικά δεδομένα και στις νέες καταναλωτικές συνήθειες και ανάγκες, μάλλον δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης. Δυστυχώς συνεπακόλουθο είναι να χαθούν θέσεις εργασίας.
Τώρα περισσότερο από ποτέ θα χρειαστεί οι επιχειρηματίες να επιδείξουν σωφροσύνη, σύνεση αλλά και διορατικότητα προκειμένου να διακρίνουν τις νέες ευκαιρίες που είναι βέβαιο ότι θα παρουσιαστούν.
Γιατί είναι βέβαιο ότι θα προκύψουν τεράστιες ευκαιρίες και κάποιοι πιο οργανωμένοι, πιο γρήγοροι, πιο δυναμικοί θα πλουτίσουν. Αυτό συμβαίνει μετά από κάθε καταστροφή, μετά από κάθε πόλεμο. Σίγουρα αυτό που θα πρέπει να αποφύγουν οι επιχειρηματίες, είναι να τα περιμένουν όλα από το κράτος.
Ας δούμε τώρα κάποιους κλάδους της οικονομίας που κατά τα φαινόμενα θα πληγούν.
Τουρισμός.
Είναι προφανές ότι ο τουρισμός στην πατρίδα μας θα έχει σοβαρότατες απώλειες. Πολλοί επιχειρηματίες του ξενοδοχειακού κλάδου που έχουν αναλάβει υψηλά δάνεια θα εκτεθούν στον κίνδυνο της βιωσιμότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι μόλις πέρυσι ο μεγάλος ταξιδιωτικός όμιλος Tomas Cook δημιούργησε τεράστιες ζημιές τις οποίες οι πληττόμενοι επιχειρηματίες δεν πρόλαβαν να καλύψουν. Προφανώς δεν πρόκειται ταυτόχρονα η παγκόσμια κοινότητα να άρει τα μέτρα και να βγει από τη δίνη που μας έβαλε ο Κορωνοϊός. Αυτό σημαίνει ότι μάλλον οι τοπικές κοινωνίες δεν θα θέλουν τους τουρίστες που ενδεχομένως να ξανανοίξουν τον κύκλο των κρουσμάτων.
Τα επαγγελματικά ταξίδια και τα συνέδρια θα περιοριστούν. Όλοι μας προσαρμοστήκαμε εξ’ ανάγκης στα νέα δεδομένα. Οι εταιρίες ενέταξαν γρήγορα την τηλεδιάσκεψη και το e-learning στον τρόπο επικοινωνίας με τους συνεργάτες τους και ανακάλυψαν ότι το μέσο, είναι άμεσο, ελεγχόμενο, φθηνό και σχετικά αποδοτικό εργαλείο.
Αντίστοιχα οι απανταχού τουρίστες θα σκέφτονται το ενδεχόμενο να έρθουν για ταξίδι αναψυχής και να βρεθούν σε 14ήμερη καραντίνα. Θα φοβούνται μήπως κολλήσουν και νοσήσουν σ’ ένα ξένο σύστημα υγείας που δεν εμπιστεύονται. Η εμπιστοσύνη κινεί την αγορά και την κατανάλωση και είναι βέβαιο ότι θα αργήσει να αποκατασταθεί.
Από την άλλη, ο φόβος του θανάτου, που όλοι, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, νιώσαμε την ανάσα του, θα οδηγήσει ένα νέο κύμα τουριστών να γνωρίσει νέα μέρη, να απολαύσει τη ζωή να δημιουργήσει χαρούμενες στιγμές και αναμνήσεις. Αυτή η παράμετρος, ίσως να είναι ο μοχλός που θα ξαναφέρει στην κανονικότητα τον κλάδο του τουρισμού. Αυτή η τάση θα δώσει καρπούς σε συνδυασμό με γενναίες προσφορές σ’ ένα πλαίσιο άκρως ανταγωνιστικό ανάμεσα στις χώρες, τις περιοχές και τους ξενοδόχους που με μανία θα διεκδικήσουν τους πρώτους πελάτες που θα εμφανιστούν.
Τέλος φαίνεται ότι θα πληγούν ιδιαίτερα όσοι μισθώνουν τα σπίτια τους σε τουρίστες μέσα από τις πλατφόρμες (τύπου AirBNB) διότι ο βαθμός ασφαλείας που θα νιώθει ο ταξιδιώτης θα είναι σαφώς χαμηλότερος από αυτόν που θα αισθάνεται σε μία οργανωμένη ξενοδοχειακή μονάδα.
Λιανεμπόριο
Σ’ όλον τον κόσμο άδειασαν τα super market και γέμισαν τα ντουλάπια και οι αποθήκες των σπιτιών. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι αμέσως μετά την κρίση τα νοικοκυριά θα περιορίσουν τις αγορές αγαθών πρώτης ανάγκης. Βεβαίως ο φόβος μήπως κάτι κακό μας ξανασυμβεί και μας πιάσει ανέτοιμους, ίσως οδηγήσει πολλούς να δημιουργήσουν ένα απόθεμα ασφαλείας. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι καταναλωτές θα αναθεωρήσουν την ιεράρχηση των αναγκών τους. Στην προ Κορωνοϊού εποχή ένα πολυτελές αυτοκίνητο αποτελούσε μία βασική ανάγκη. Τώρα που ζήσαμε σχεδόν δύο μήνες χωρίς αυτοκίνητα μάλλον οι περισσότεροι συνειδητοποιήσαμε ότι δεν τα χρειαζόμαστε τόσο πολύ.
Αντίστοιχα πολλά αγαθά διαρκείας, αγαθά που χαρακτηρίζονται ως πολυτέλεια μάλλον θα κατέβουν πολλές βαθμίδες στην λίστα επιθυμιών. Ο φόβος της επιστροφής του τέρατος, θα μας οδηγήσει να περιορίσουμε τις αγορές μας σ’ εκείνα που πραγματικά χρειαζόμαστε. Τα τμήματα marketing και οι διαφημιστικές, θα ταλαιπωρηθούν πολλοί να μας πείσουν…
Είναι επίσης βέβαιο ότι το κομπόδεμα «για ώρα ανάγκης» θα αναστείλει σε πολλούς την διάθεση για αγορά περιττών αγαθών.
ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – REAL ESTATE
Η οικοδομή στην χώρα μας ήταν ένας από τους κλάδους που επλήγησαν πάρα πολύ από την δεκαετή κρίση. Το τελευταίο διάστημα φάνηκαν σημάδια ανάκαμψης. Τα νέα δεδομένα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα επανέλθουν οι κακές μέρες στην οικοδομική δραστηριότητα. Οι κατασκευαστές θα αποφύγουν να σηκώσουν οικοδομή, με το φόβο ότι μπορεί να τους βρει μία κρίση και να μείνουν στο χέρι με χρέη και απούλητα διαμερίσματα.
Σχετικά με το Real Estate, είναι βέβαιο ότι θα έχουμε ανακατανομές για ακόμα μία φορά. Δυστυχώς πολλές επιχειρήσεις θα κλείσουν και θα ξαναδούμε άδεια καταστήματα να διατίθενται για αγορά ή για πώληση. Η υπερπροσφορά απέναντι στην μειωμένη ζήτηση θα μειώσει τα ενοίκια και φυσικά τον αέρα, ο οποίος το τελευταίο διάστημα είχε ξανακάνει την εμφάνισή του. Επίσης είναι παραπάνω από βέβαιο ότι θα ξεκινήσουν επαναδιαπραγματεύσεις ενοικίων με σκοπό την μείωσή τους κατά την περίοδο της κρίσης και της ύφεσης. Στις περιπτώσεις που δεν θα υπάρξει συμφωνία θα δούμε ένα κύμα μετεγκαταστάσεων των επιχειρήσεων.
Στον οικιστικό τομέα, καθώς θα μειωθεί η ζήτηση για σπίτια μέσω Airbnb θα ακολουθήσει μεγάλη προσφορά για πώληση και ενοικίαση κατοικιών. Συνεπακόλουθο της νέας κατάστασης θα είναι η σοβαρή μείωση των ενοικίων και των τιμών πώλησης των κατοικιών.
ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ
Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια οι νέοι απομακρύνθηκαν από τα παραγωγικά επαγγέλματα. Όλο και περισσότεροι στράφηκαν στις υπηρεσίες ή αλλιώς στα παρασιτικά επαγγέλματα. Όπως γράψαμε πιο πάνω οι ανάγκες των καταναλωτών θα αλλάξουν παντελώς. Οπότε όλα τα συμπληρωματικά επαγγέλματα αν θέλουν να έχουν λόγω ύπαρξης θα πρέπει να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα. Προφανώς η τηλεκατάρτιση (e-learning), θα είναι η νέα ευκαιρία και πλήθος εκπαιδευτικών κέντρων οφείλουν να στραφούν σ’ αυτήν την κατεύθυνση αν θέλουν να επιβιώσουν.
Οι λογιστές προβλέπεται να παίξουν έναν σημαντικό ρόλο στην νέα κατάσταση καθώς οι εξελίξεις θα είναι γρήγορες και ανατρεπτικές και όλοι θα έχουμε την ανάγκη του επιστήμονα που θα διαβάζει και θα μας προστατεύσει. Αντίθετα οι δικηγόροι και οι συμβολαιογράφοι μάλλον θα δουν τα εισοδήματά του να μειώνονται. Οι αγοραπωλησίες θα μειωθούν ενώ πολλοί θα επιλέγουν τον δρόμο του συμβιβασμού έναντι της σπατάλης των μετρητών και του χρόνου τους σε δικαστικές διαμάχες.
Δεκάδες άλλα επαγγέλματα που κινούνται στον κλάδο των υπηρεσιών θα δουν να μειώνονται τα εισοδήματά τους καθώς πολλοί δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης ή θα περισσεύουν από την νέα κατάσταση.
Κλείνοντας πρέπει να αποδεχθούμε ότι θα μπούμε σε μια καινούρια δίνη που θα ταλαιπωρήσει σχεδόν όλους τους επιχειρηματίες αλλά και τους εργαζομένους. Βεβαίως αν ανατρέξει κάποιος σε μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως το κραχ του 1929, ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος, η κρίση του 2008, θα αντιληφθεί ότι πράγματι ταλαιπώρησαν τους απανταχού λαούς αλλά πάντα μα πάντα, όλες τις κρίσεις τις ακολούθησε μία περίοδος τεράστιας ανάπτυξης. Στην Ελλάδα είχαμε την δυστυχία μετά τη λήξη του 2ο παγκοσμίου πολέμου να ακολουθήσει ο εμφύλιος πόλεμος που μας στέρησε τη χαρά της νίκης και της ανάπτυξης. Την κρίση του 2008 κάναμε ότι ήταν δυνατόν για να την … απλώσουμε 10 χρόνια ενώ άλλες χώρες με παρόμοια ή / και μεγαλύτερα προβλήματα την ξεπέρασαν σε δύο -τρία χρόνια.
Ας ευχηθούμε, ας παλέψουμε, ας δουλέψουμε με σχέδιο προκειμένου να τα καταφέρουμε αυτή τη φορά. Η ανάπτυξη είναι βέβαιο ότι θα έρθει. Μόνο τα λάθη, μόνο η κουτοπονηριά μπορούν να μας καθηλώσουν. Αν μη τι άλλο εμείς οι Έλληνες πλέον είμαστε έμπειροι σε δύσκολες καταστάσεις. Δείξαμε αυτήν την περίοδο ότι όταν υπάρχει σχέδιο και οργάνωση μπορούμε να πειθαρχήσουμε και να ακολουθήσουμε τους κανόνες.
Το κράτος είμαστε όλοι μαζί και ο καθένας από εμάς. Ο κάθε εργαζόμενος, η κάθε επιχείρηση και όλοι μαζί είναι βέβαιο ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε να ξεπεράσουμε κι αυτή τη δυσκολία. Είναι βέβαιο ότι μπορούμε να αδράξουμε τις ευκαιρίες που θα προκύψουν και να βγούμε νικητές κι από αυτή τη μάχη.
